Poszukiwanie i analiza gwiazdowych układów podwójnych w projekcie OGLE

Kopuła i budynek obserwacyjny teleskopu Warszawskiego w Obserwatorium Las Campanas w Chile

Grupa astronomów z Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem prof. Andrzeja Udalskiego realizuje największy na świecie projekt obserwacyjny, którego celem jest wykrywanie i badanie zmienności ciał niebieskich. Projekt o nazwie Optical Gravitational Lensing Experiment (OGLE) został powołany do życia w 1992 r. i trwa nieprzerwanie do dzisiaj. Realizowany jest za pomocą 1,3-metrowego Teleskopu Warszawskiego znajdującego się w chilijskich Andach – w jednym z najlepszych na Ziemi miejsc do prowadzenia obserwacji astronomicznych. Możliwości obserwacyjne projektu OGLE sukcesywnie zwiększały się w czasie jego długiej historii i obecnie regularnie monitorowana jest jasność ponad miliarda gwiazd w najciekawszych rejonach nieba: w centrum i w dysku Drogi Mlecznej oraz w pobliskich galaktykach – Wielkim i Małym Obłoku Magellana.

Do największych sukcesów OGLE należy między innymi odkrycie około 50 planet pozasłonecznych (w tym po raz pierwszy planet swobodnych – niezwiązanych z żadną gwiazdą), badanie ciemnej materii za pomocą tzw. zjawiska mikrosoczewkowania grawitacyjnego oraz odkrycie planetoid na krańcach Układu Słonecznego. Obserwacje prowadzone w ramach polskiego projektu pozwoliły też odkryć największą w dziejach astronomii liczbę gwiazd zmiennych, czyli gwiazd zmieniających swoją jasność. Obecnie na całym niebie znanych jest kilkaset tysięcy gwiazd zmiennych – zdecydowana większość z nich została odkryta przez astronomów z projektu OGLE.

Celem projektu badawczego „Poszukiwanie i analiza gwiazdowych układów podwójnych w projekcie OGLE” jest przejrzenie ogromnych baz danych OGLE w poszukiwaniu gwiazd, których zmiany jasności związane są z podwójnością. Od dawna wiadomo, że przynajmniej 30% wszystkich gwiazd występuje w parach lub większych grupach. Takie układy gwiazdowe mogą zmieniać jasność z powodu wzajemnego zasłaniania się składników (układy zaćmieniowe), deformacji gwiazd przez oddziaływanie grawitacyjne towarzysza (zmienne elipsoidalne), odbijania światła pochodzącego od gorącego składnika układu (efekt odbicia), czy też w wyniku procesów spowodowanych przepływem materii między obiema gwiazdami (zmienne kataklizmiczne).

Mapa nieba z polami regularnie obserwowanymi w ramach projektu OGLE

Układy podwójne gwiazd mają wiele ważnych zastosowań w astrofizyce. Jako jedyne umożliwiają bezpośredni pomiar mas gwiazd. Pozwalają też dokładnie mierzyć rozmiary, temperatury, jasności absolutne i wiek gwiazd. Są także wykorzystywane jako precyzyjne wskaźniki odległości w naszej Galaktyce oraz poza nią, a przez to pozwalają uściślić skalę odległości we Wszechświecie. Głównym wynikiem projektu badawczego będzie zwielokrotnienie liczby znanych gwiazd podwójnych. Społeczność astronomiczna uzyska możliwość badania przynajmniej stu tysięcy nieznanych wcześniej układów podwójnych wszelkich typów. Planowane jest także przeprowadzenie szeregu analiz znalezionych obiektów, np. wykorzystanie ich do najdokładniejszego zmierzenia odległości do pobliskich galaktyk, zbadania zależności okres-jasność tworzonych przez ciasne układy podwójne, poszukiwania i analizy gwiazd pulsujących będących składnikami układów wielokrotnych, zbadania gwiazd podwójnych o najkrótszych okresach orbitalnych, poszukiwania układów bliskich połączenia się, czy analizy wybuchów w zmiennych kataklizmicznych.

Prof. dr hab. Igor Soszyński

prof. Igor Soszyński przy Teleskopie Warszawskim w Chile

Astrofizyk, profesor w Obserwatorium Astronomicznym Uniwersytetu Warszawskiego, członek zespołu OGLE. W latach 2004-2006 w ramach stażu podoktorskiego pracował na Uniwersytecie Concepción w Chile. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół gwiazd zmiennych różnych typów. Jest twórcą największego w historii astronomii katalogu gwiazd zmiennych. Do jego najważniejszych osiągnięć naukowych należy odkrycie kilku nieznanych wcześniej typów gwiazd pulsujących, szczegółowe zbadanie statystycznych własności zmiennych czerwonych olbrzymów oraz odkrycie licznych przypadków gwiazd pulsujących będących składnikami zaćmieniowych układów podwójnych.

Data publikacji: 06.11.2014