W poszukiwaniu śladów pierwszych Majów w Nakum

Kierownik projektu: dr Jarosław Źrałka, Uniwersytet Jagielloński
Tytuł projektu: W poszukiwaniu śladów pierwszych Majów w Nakum (Gwatemala)
Konkurs: OPUS, ogłoszony 15 września 2011 r.
Panel: HS 3

Zdjęcie przedstawia prostokątny głęboki wykop. Obok stoi mężczyzna przytrzymujący spuszczaną do wykopu linę. W wykopie znajduje się inny mężczyzna, trzymający się liny.

fot. Robert Słaboński

Problem genezy kultury Majów na obszarze nizin Gwatemali i Jukatanu stanowi do dzisiaj jedną z największych zagadek archeologii Ameryki prekolumbijskiej. W ciągu tzw. środkowego okresu preklasycznego (ok. 1000-300 p.n.e.), dochodzi do zasiedlenia terenów północnej i środkowej Gwatemali, Belize i południowo-wschodniego Meksyku (w rejonie Jukatanu). Obszar ten pozostawał wcześniej prawie w ogóle niezamieszkały albo, jak w przypadku północnego Belize, występować tu mogły niewielkie i rozproszone grupki społeczności mobilnych niezajmujących się wyrabianiem ceramiki. Wciąż nie jest jasne, z jakiego kierunku przybyli na niziny pierwsi osadnicy i jak dokładnie przebiegała kolonizacja tego obszaru w ciągu interesującego nas odcinka czasu; czy dokonały jej społeczności mówiące tylko i wyłącznie językami Majów, czy też może jednym z substratów etnicznych tego ruchu była ludność mixe-zoque (która zamieszkiwała region Przesmyku Tehuantepec). Kolejny problem dotyczy tego, czy kolonizacja dokonana przez ludność rolniczą całkiem wyparła wcześniejsze społeczności preceramiczne znane m.in. z północnego Belize i jaki w ogóle wkład miały te grupy w przeobrażeniach społeczno-kulturowych na początku środkowego okresu preklasycznego. Pewne jest natomiast, że w ciągu pierwszego tysiąclecia p.n.e. na nizinach Majów powstały pierwsze miasta, nad którymi dumnie górowały monumentalne założenia architektoniczne i które rządzone były przez pierwszych, wciąż nieznanych nam z imienia władców Majów.

Projekt kierowany przez dr Jarosława Źrałkę z Instytutu Archeologii UJ zakłada wnikliwe zbadanie początków osadnictwa i genezy kultury Majów w przypadku jednego z miast Majów o nazwie Nakum, położonego w północno-wschodniej części Gwatemali. W północnej części tego stanowiska polscy archeolodzy natrafili na bardzo intensywne ślady osadnictwa, a nawet relikty architektury związane z pierwszymi osadnikami, którzy zasiedlili samo Nakum oraz inne pobliskie tereny po 1000 roku p.n.e. Wśród odkrytych przez zespół dr J. Źrałki reliktów architektury znajduje się m.in. kompleks, datowany na środkowy okres preklasyczny, który był nie tylko ważnym symbolem władzy najwcześniejszych elit Nakum, ale również miejscem prowadzenia ważnych obserwacji astronomicznych związanych z ruchem słońca.

Zdjęcie przedstawia wnętrze kamiennego pomieszczenia. W podłożu znajdują się dwa płytkie wykopy - mniejszy i większy. Przy wykopach pracuje czterech mężczyzn.

fot. Robert Słaboński

Głównym celem projektu jest zlokalizowanie jak największej liczby śladów osadnictwa datowanego na ten najstarszy okres historii Majów na nizinach (tzw. faza Pre-Mamom, ok. 1000-700/600 p.n.e.), ustalenie skąd dokładnie przybyli pierwsi osadnicy, jakimi drogami się przemieszczali i dlaczego wybrali właśnie takie miejsca, jak Nakum i inne sąsiednie tereny do osadnictwa. Kolejnym problemem jest ustalenie dokładnych dat zasiedlenia Nakum. Realizacja głównych założeń projektu jest możliwa dzięki zastosowaniu specyficznej metodyki badań archeologicznych opartej na wykonaniu długich tuneli oraz głębokich szybów celem dotarcia do najstarszych faz osadniczych lub najwcześniejszych reliktów architektury przykrytych przez późniejsze budowle wznoszone przez Majów (Majowie mieli bowiem zwyczaj konstruowania nad istniejącymi budowlami nowych założeń architektonicznych, które często były rozbudowywane i powiększane na przestrzeni setek i tysięcy lat). Dodatkowo udzielenie odpowiedzi na stawiane pytania badawcze umożliwiają zarówno tradycyjne analizy stylistyczne naczyń, jak i specjalistyczne analizy fizyko-chemiczne najstarszej ceramiki Majów. Analiza materiału ceramicznego pochodzącego z badań proponowanego projektu pozwoliłaby ustalić, skąd pochodziła glina używana do wyrobu naczyń, a także wyróżnić nową, wcześniej nieznaną fazę rozwojową w historii Nakum i pobliskiego regionu, przyczyniając się zasadniczo do odpowiedzi na pytania o pochodzenie osadników przybyłych do tego ośrodka i sąsiednich stanowisk oraz o czas tych wydarzeń.

W pracach projektu biorą udział zarówno badacze z Polski (mgr Wiesław Koszkul, mgr Beata Golińska, mgr Bogumił Pilarski, mgr Katarzyna Radnicka, mgr Magdalena Rusek, mgr Tomasz Skrzypiec) jak i gwatemalscy (Lic. Bernard Hermes, Lic. Juan Luis Velásquez, Arq. Breitner González, Lic. Varinia Matute) reprezentujący różne dziedziny nauki, począwszy od archeologii tradycyjnej i nieinwazyjnej, po antropologię, architekturę i konserwację zabytków. W wykopaliskach uczestniczą także studenci archeologii z obu wymienionych krajów.

Zdjęcie przedstawia fragment żółtej ceramicznej misy z pomarańczowo-czerwonym ornamentem wzdłuż brzegu misy. Po prawej stronie zdjęcia zreprodukowano sam ornament z brzegu misy.

fot. Robert Słaboński

Dr Jarosław Źrałka

Jest adiunktem w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Od 14 lat zajmuje się badaniem kultury Majów, uczestnicząc w pracach kilku projektów archeologicznych realizowanych w Gwatemali przez Instituto de Antropologia e Historia de Guatemala i Uniwersytet Yale. Od roku 2006 kieruje wraz z Wiesławem Koszkulem Projektem Archeologicznym Nakum, którego badania były finansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (grant KBN oraz grant w Progamie Iuventus Plus), Fundację na rzecz Nauki Polskiej (Program Exterius), amerykańską Foundation for the Advancement of Mesoamerican Studies Inc., a od roku 2012 Narodowe Centrum Nauki (konkurs OPUS). Odkrycia dokonane przez krakowskich archeologów w Nakum zostały wyróżnione przez nowojorskie czasopismo Archaeology w kategorii 10 najważniejszych odkryć archeologicznych roku 2011, a przez amerykański tygodnik Time zaliczone do najważniejszych odkryć naukowych ostatnich lat. Dr Jarosław Źrałka jest laureatem programów Start, Kolumb oraz Exterius Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Był kilkukrotnym stypendystą w Univeristy of Pennsylvania w Filadelfii. W roku 2006 jego doktorat został nagrodzony przez Prezesa Rady Ministrów w kategorii wyróżniających się rozpraw doktorskich.