Archeologiczne przywracanie pamięci o wielkiej wojnie

Członkowie Zespołu APP w trakcie prac inwentaryzacyjnych w budynku Starej Plebanii, gdzie tworzone jest Muzeum Ziemi Bolimowskiej i w którym dzięki życzliwości Księdza Proboszcza archeolodzy mają swoją bazę w Bolimowie, fot. A. Zalewska

„Upamiętnianie w miejscach pamięci jest aktem wynikającym z przekonania, podzielanego przez wspólnotę, że przywoływany moment historyczny jest zarówno znaczący, jak i nacechowany moralnie. Miejsca pamięci urzeczywistniają i materializują ten przekaz” – diagnozuje Jay Winter, wybitny historyk specjalizujący się w problematyce I wojny światowej i analizujący wpływ tego konfliktu na dzieje świata. Jednak co dzieje się w sytuacji, gdy materia, obecna w krajobrazie naznaczonym wojną, bezpowrotnie zanika, nierozpoznana i nieudokumentowana, w czasie, gdy znaczenie danego momentu historycznego dopiero się krystalizuje? Taki właśnie czas (2014-2018) stanowi ramę projektu „Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie” (APP). Obszar badań to dorzecze rzek Rawka i Bzura w centralnej Polsce.

Celem badań realizowanych przez dziesięcioosobowy Zespół Naukowy APP wspomagany przez licznych współpracowników, jest pobudzenie społecznej refleksji nad wojną totalną i uprzemysłowioną oraz nad jej dalekosiężnymi następstwami. Koncentrujemy się na przywracaniu pamięci o wydarzeniach z okresu od grudnia 1914 do lipca 1915 roku, jakie miały miejsce na froncie wschodnim pierwszej wojny światowej nad Rawką i Bzurą. Uzupełniamy luki w stanie wiedzy historii, archeologii i antropologii, które odnotowaliśmy w odniesieniu do wydarzeń sprzed stu lat. Pogłębiamy wiedzę na ten temat i asystując pamięci rzeczy i miejsc naznaczonych Wielką Wojną, przedstawiamy je zarówno odbiorcom fachowym (archeologom i historykom), jak i innym zainteresowanym osobom. Dążymy do tego, by materialne pozostałości po formatywnych wydarzeniach sprzed stu lat zostały otoczone konserwatorską opieką i zrozumieniem lokalnej ludności, jako istotne elementy bolesnego dziedzictwa. Naszym dążeniem jest powołanie na terenie gminy Bolimów Parku Kulturowego, dedykowanego Pamięci Ofiar Wojen (cywilnych i wojskowych). Staramy się na bieżąco dostarczać lokalnym instytucjom możliwie kompleksowej wiedzy (stanowiącej wynik realizacji projektu APP, przyjętego do finansowania przez NCN) pomocnej w uczynieniu byłego pola bitwy nad Rawką istotnym elementem turystyki kulturowej i przekazu edukacyjnego i poznawczego.

Aktualnie, równolegle do archeologicznych prac terenowych Zespół Naukowy APP prowadzi kwerendy źródłowe w polskich i zagranicznych archiwach. W pełni zasadne okazało się zastosowanie najnowszych metod nieinwazyjnych w badaniach archeologicznych. Są one ukierunkowane na takie rozpoznawanie materialnych pozostałości po przeszłości, aby nie uległy one zniszczeniu. Podejście to stanowi alternatywę dla badań wykopaliskowych, które często prowadzą do destrukcji badanych obiektów. M.in. dzięki analizom wyników skaningu laserowego powierzchni ziemi, tj. opracowanego w ramach projektu APP Numerycznego Modelu Terenu oraz w wyniku badań geofizycznych (magnetycznych i elektrooporowych), stopniowo dowodzimy istotności metod nieinwazyjnych w gromadzeniu danych na temat aktualnej kondycji i unikalności badanego terenu (w tym śladów niszczycielskich działań tzw. detektorystów). Starając się ograniczyć ingerencję w ziemię do minimum, przeprowadziliśmy dotychczas badania wykopaliskowe na ok. 30 arach. Przyniosły one bardzo istotne wyniki, które sukcesywnie poddajemy konsultacjom i dyskusji oraz przedstawiamy na konferencjach krajowych i zagranicznych.

Jedno ze znalezisk (pocisk z czasów Wielkiej Wojny, który przeszył drzewo i do dziś w nim tkwi), charakteryzujące specyfikę przedmiotu badań APP, fot. B. Klęczar

Dotychczas odkryte zostały trzy uprzednio zapomniane i niszczone cmentarze poległych w czasie Wielkie Wojny. Podjęte też zostały sfragmentaryzowane szczątki zaginionych w boju żołnierzy, w pasie tzw. Ziemi Niczyjej, które zostaną uroczyście pochowane w tworzonym z naszej inicjatywy Ossuarium. Trwa uszczegóławianie wiedzy nt. specyfiki życia w okopach poprzez badanie materialnych pozostałości zw. z architekturą polową wojny pozycyjnej.

Podjęliśmy się badania miejsc wrażliwych, czyli realizacji projektu z zakresu archeologii Wielkiej Wojny, stanowiącej element antropologicznie zorientowanej archeologii współczesnych konfliktów zbrojnych z przekonania, że wzbogacenie stanu wiedzy o życiu i śmierci żołnierzy w okopach oraz ukazanie materialnego wymiaru pozostałości po nich, pozwoli zaktualizować wyobrażenia o znaczeniu i następstwach działań zbrojnych, jakie miały miejsce na terenie dzisiejszej Polski i dotknęły zarówno wojskowych , jak i ludność cywilną.

Realizując projekt w nurcie konserwacji zapobiegawczej, zgodnie z dyrektywami zawartymi m.in. w Międzynarodowej Karcie Ochrony i Zarządzania Dziedzictwem Archeologicznym, wykazujemy zasadność stosowania metod nieinwazyjnych zwłaszcza w badaniach tzw. „miejsc wrażliwych”, związanych z „bolesnym dziedzictwem”, zawierających „przekaz moralny”, w tym lekcję empatii, które jako archeolodzy możemy wyeksponować i wzmocnić.

Specyfika badań oraz wyjątkowość zabytków i krajobrazu naznaczonego Wielką Wojną, które do tej pory nie były w naszym kraju poddawane tak kompleksowym badaniom, dostarczają materiału do trudnej i ważnej refleksji. Mamy nadzieję przedstawić jej wyniki w monografii, która ukaże się w setną rocznicę zakończenia Wielkiej Wojny w 2018 roku.

Reportaż „Pogrzebane wspomnienie“.

Kwerenda historyczna w Archiwum Deutsche Historische Museum w Berlinie. Na zdjęciu unikalna kolekcja listów napisanych przez oficera 36 Pułku Gazowego Armii Cesarskiej, fot. J. Czarnecki

dr hab. Anna Zalewska

Archeolog i historyk (Instytut Archeologii UMCS, IAE PAN). Uczestniczka projektów badawczych o profilu metodologicznym, transdycyplinarnym, pamięcioznawczym i prospołecznym. Interesuje się społeczną rolą materialnych pozostałości przeszłości, archeologią współczesności, pamięcią i sprawczością rzeczy i miejsc, fenomenem palimpsestów, specyfiką praktyk materialno-dyskursywnych, w ich długim trwaniu. W projekcie „Archeologiczne przywracanie pamięci o Wielkiej Wojnie” odpowiada za prace powołanego Zespołu Naukowego APP, interpretacje wyników archeologicznych badań nieinwazyjnych i inwazyjnych oraz kwerend i analiz szczegółowych.

Archeologiczne badania nieinwazyjne, tzw. powierzchniówki, na terenie byłego pola bitwy z 1915 r. prowadzone przez Członków Zespołu Naukowego APP na polach i w lasach, fot. A. Zalewska

Weryfikacja terenowa danych z Lotniczego Skaningu Laserowego, fot. M. Jakubczak

Członkowie Zespołu APP w trakcie prospekcji terenowej w Puszczy Bolimowskiej, fot. A. Zalewska

Członkowie Zespołu APP w trakcie archeologicznych badań inwazyjnych na stanowisku, gdzie rozpoznane zostały pozostałości pierwszej linii Armii Cesarskiej z 1915 r., fot. A. Zalewska

Członek Zespołu APP dokumentuje profil archeologiczny w Brackiej Mogile odkrytej w trakcie realizacji projektu, a uprzednio stanowiącej wysypisko śmieci, fot. A. Zalewska

Badania inwazyjne mające na celu delimitację rozległego (ok 8 ha) polsko-rosyjsko-niemieckiego Cmentarza Wojennego w miejscowości Joachimów Mogiły, fot. T. Myśliwiec

Członkowie Zespołu APP oraz praktykanci z Instytutu Archeologii UMCS w towarzystwie Gospodarzy, tj. Leśników Lasów Państwowych - Nadleśnictwo Radziwiłłów, fot. M. Karczewski

Członkowie Zespołu APP prezentujący bieżące wyniki projektu w trakcie walnego zebrania Organizacji Przeciwko Użyciu Broni Chemicznej w Hadze, fot. MSZ

Członkowie Zespołu APP w trakcie badań wykopaliskowych na tzw. ziemi niczyjej w Puszczy Bolimowskiej prezentują bieżące wyniki zainteresowanym, fot. J. Czarnecki

Prezentacja poddanych konserwacji znalezisk oraz prelekcja na temat naszej zapomnianej Wielkiej Wojny na Cmentarzu Wojennym w Joachimowie Mogiłach, fot. J. Czarnecki

 

Data publikacji: 02.11.2015