Gemmy a propaganda w Republice Rzymskiej i za panowania cesarza Augusta

Propaganda to słowo często pojawiające się w mediach i literaturze zazwyczaj w negatywnym kontekście skojarzeń związanych z reżimami totalitarnymi XX w. Jednak już w starożytnym Rzymie zjawisko promocji jednostki i prób wywierania wpływu na opinię publiczną było obecne. Czołowi rzymscy politycy tacy jak Pompejusz Wielki, Juliusz Cezar czy Oktawian August stosowali rozmaite techniki propagandy wykorzystując do swoich celów takie media jak architektura, rzeźba czy monety. W moich badaniach starałem się udowodnić, że gemmy, niewielkie (zwykle dł. 1-2 cm) grawerowane kamienie szlachetne i półszlachetne ze względu na noszone przedstawienia stanowiły kolejny kanał propagandy. Zasadniczo wyróżniamy dwa ich rodzaje: intaglia, najczęściej funkcjonujące jako osobiste pieczęcie montowane w pierścieniach lub amulety, oraz kamee, które pełniły głównie funkcję dekoracyjną. Zatem najważniejszym pytaniem, na które szukałem odpowiedzi było to czy gliptyce (sztuce rytowania kamieni) można przypisać nowe funkcje społeczne?

Do podjęcia badań nad tym problemem skłoniło mnie niemal zupełne pomijanie gemm w studiach nad rzymską propagandą. Podstawę do realizacji projektu dały badania wstępne przeprowadzone w ramach projektu PRELUDIUM pt.: „Badania występowania zjawiska propagandy na gemmach w okresie późnej Republiki Rzymskiej i początku Pryncypatu (pocz. I w. p.n.e. - pocz. I w. n.e.) oraz relacji łączących gliptykę i mennictwo w tym okresie”. Dodatkowo, intaglia i kamee, z racji swojego ściśle osobistego charakteru (zwykle wytwarzane na prywatne zamówienie, stąd wybór umieszczonego przedstawienia był często związany z chęcią wyrażenia czegoś o sobie), zdawały się być idealnym rodzajem barometru dla zrekonstruowania nastrojów społecznych i politycznych panujących zwłaszcza w trakcie wojen domowych w Rzymie w I w. przed Chr. Aby zebrać możliwie największą ilość informacji dotyczących wykorzystania gemm na podłożu autoprezentacji i propagandy korzystałem z różnych źródeł i technik, przede wszystkim analizy ikonograficznej, ikonologicznej i badań z obszaru image studies. Badaniom poddałem zarówno gemmy znajdowane w trakcie wykopalisk, jak i te przechowywane w kolekcjach muzealnych i prywatnych z całego świata. Dodatkowe i często niezwykle cenne informacje uzyskałem dzięki analizie zachowanych fragmentów źródeł pisanych odnoszących się do gliptyki lub wzmiankujących gemmy oraz dzięki analizie porównawczej z innymi zabytkami archeologicznymi przede wszystkim monetami bitymi w badanym okresie.

Okładka monografii Engraved gems and Propaganda in the Roman Republic and under Augustus (Oxford: Archaeopress, 2020)

Moje badania przyniosły pozytywne rezultaty. Udało się udowodnić, że gemmy są znakomitym narzędziem do obserwacji zachowań społecznych w starożytności, ponieważ pokazują zarówno ogólne trendy kreowane przez czołowych rzymskich polityków (np.: tzw. kamee państwowe), jak i indywidualne, osobiste działania zwykłych ludzi związane z zaangażowaniem w życie społeczne i polityczne, głównie poprzez manifestowanie przynależności do danej opcji politycznej lub subtelne wyrażenie poparcia dla konkretnego przywódcy. Intaglia i kamee pozwalają poznawać i analizować rzymską propagandę z innej perspektywy niż monety, rzeźba czy literatura. Można stwierdzić, że ich miniaturowe rozmiary są odwrotnie proporcjonalne do znaczenia kulturowego. Autorska metoda oparta o rekonstrukcję proweniencji zabytków z kolekcji pozwoliła na wskazanie potencjalnych centrów produkcji i najważniejszych grup odbiorców „gemm propagandowych”. Wyniki prac zostały zaprezentowane na międzynarodowych konferencjach naukowych oraz w kilku artykułach i przede wszystkim obszernej monografii Engraved Gems and Propaganda in the Roman Republic and under Augustus wydanej w otwartym dostępie. Przedstawia ona ewolucyjny model wykorzystania gemm od prostych aktów autoprezentacji w III i II w. przed Chr., po masową autopromocję i skomplikowane działania propagandowe w późnej republice rzymskiej i za panowania cesarza Oktawiana Augusta (do 14 r. po Chr.). Monografia prezentuje złożony obraz obejmujący wiele aspektów rzymskiej propagandy na przestrzeni niemal 300 lat, a także przedstawia argumenty wskazujące niekiedy na nadmierne lub bezpodstawne stosowanie tego pojęcia w stosunku do sztuki gliptycznej. Tym samym cel jakim było włączenie gemm jako źródeł archeologicznych do dyskusji nad rzymską propagandą oraz nad zachowaniami społecznymi w starożytnym Rzymie został osiągnięty.

1.

2.

1. Kamea, onyks, 40x32x9 mm, portret Druzusa Starszego w corona laurea lemniscata, ok. 9 r. przed Chr.-14 r. po Chr., zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK IV-Ew-Zł-1159, ©Studio Fotograficzne Muzeum Narodowego w Krakowie
2. Intaglio, nicolo, 12x9x3 mm, portret Oktawiana jako Merkurego otoczonego symbolami zgody, pomyślności, dobrobytu i władzy, ok. 43-40 r. przed Chr., zbiory Muzeum Narodowego w Krakowie, nr inw. MNK IV-Ew-Zł-385, ©Studio Fotograficzne Muzeum Narodowego w Krakowie

dr Paweł Gołyźniak

Adiunkt badawczy w Zakładzie Archeologii Klasycznej Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Interesuje się gliptyką (starożytną i nowożytną), mennictwem rzymskiej republiki i za panowania cesarza Augusta, historią kolekcjonerstwa, antykwarianizmu i początkami archeologii a także XVIII-wiecznymi rysunkami gemm i dziedzictwem Philippa von Stoscha (1691-1757). Laureat konkursów Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (Diamentowy Grant), NCN (PRELUDIUM, ETIUDA, OPUS) oraz licznych stypendiów. Autor dwóch monografii: Ancient Engraved Gems in the National Museum in Krakow (Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 2017) i Engraved Gems and Propaganda in the Roman Republic and under Augustus (Oxford: Archaeopress, 2020) oraz kilkunastu artykułów naukowych.

Data publikacji: 12.06.2020