O finansowaniu badań – dyskusja przy krakowskim rynku

Wysokość środków przeznaczonych z budżetu państwa na finansowanie badań w drodze konkursów należy systematycznie zwiększać, priorytety w finansowaniu powinni ustalać sami naukowcy, zaś w proces oceny wniosków o finansowanie częściej powinni być włączeni eksperci zagraniczni – to główne wnioski z konferencji „Finansowanie projektów badawczych w Polsce – teoria i praktyka”, która odbyła się 19 października w Krakowie.

Podczas konferencji zorganizowanej przez Narodowe Centrum Nauki oraz Komitet Naukoznawstwa PAN dyskutowano na temat systemu finansowania nauki w Polsce, zreformowanego jesienią 2010 roku. Szczególnie uważnie przypatrywano się działaniom Narodowego Centrum Nauki, które powstało w wyniku reformy i w nieco ponad 1,5 roku stworzyło spójny program wspierania badań podstawowych w postaci konkursów na projekty badawcze oraz stypendia i staże podoktorskie.

– Jednym z najważniejszych zadań, jakie postawiliśmy sobie jako Narodowe Centrum Nauki było to, aby proces oceny wniosków był przeprowadzony jak najlepiej, na jak najwyższym poziomie merytorycznym i etycznym – podkreślił podczas otwarcia konferencji prof. Michał Karoński, przewodniczący Rady Narodowego Centrum Nauki.

Podczas konferencji zaprezentowano różne ujęcia i koncepcje systemów wyłaniania projektów badawczych otrzymujących finansowanie ze środków publicznych, w tym wyniki badań nad funkcjonowaniem różnych systemów oceny i problemy z tym związane. W dyskusji wzięli udział przedstawiciele instytucji i organizacji finansujących badania naukowe w Polsce oraz osoby pełniące role ekspertów oceniających wnioski o finansowanie dla tych wszystkich agencji. Gościem specjalnym wydarzenia był Pablo Amor, dyrektor Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (European Research Council, ERC), która finansuje najbardziej pionierskie projekty naukowe w Europie.

Konferencja była również okazją do porównania działalności NCN z innymi instytucjami finansującymi badania naukowe w Polsce. – Naszym zamiarem było podjęcie fachowej dyskusji w gronie ekspertów najwyższej klasy, aby zobaczyć, wobec jakich problemów stoi system finansowania nauki w Polsce – podkreśliła prof. Urszula Żegleń, przewodnicząca Komitetu Naukoznawstwa PAN.

Podczas wystąpienia gościnnego Pablo Amor krótko przedstawił zasady działania ERC oraz przyjęte przez agencję zasady oceny spływających wniosków. – Doskonałość (ang. excellence) to jedyne kryterium oceny stosowane przez ERC. Doskonałość nie ma oficjalnej definicji, ale jest tak naprawdę definiowane przez dwudziestu pięciu ludzi, członków rady naukowej ERC, którzy wybierają tysiące ekspertów, którzy oceniają wnioski i wybierają spośród nich te najlepsze – podkreślił.

W pierwszym panelu dyskusyjnym rozmawiano na temat wyzwań stojących przed systemem finansowania nauki w Polsce. Zastanawiano się, czy wspierać uczonych kierując się tylko jakością, czy brać pod uwagę także potrzeby kraju. – Jeśli będziemy naśladowcami i dopuścimy do prowadzenia badań na średnim poziomie, przegramy ten system. Tylko wysoka jakość i oryginalność uprawianej nauki gwarantuje jej kulturotwórczą rolę lub jej wpływ na gospodarkę – podkreślił w swoim wystąpieniu prof. Maciej Żylicz, prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.

Dużo uwagi uczestnicy panelu poświęcili jednemu z najważniejszych założeń reformy z 2010 r. – zmniejszeniu wysokości dotacji statutowych dla jednostek na rzecz zwiększenia finansowania w formie projektów badawczych wyłanianych w trybie konkursowym. Magdalena Maciejewska, dyrektor Departamentu Instrumentów Polityki Naukowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego podkreśliła, że część środków trafiających do naukowców powinna mieć charakter dotacji statutowej, ale jej wysokość nie powinna zniechęcać naukowców do udziału w konkursach grantowych. Podział środków budżetowych w proporcji 30% (finansowanie statutowe) do 70% (granty), funkcjonujący jeszcze kilka lat temu, zgodnie uznano za niefunkcjonalny. Jak podano, obecnie, w konsekwencji reformy z 2010 r., finansowanie statutowe stanowi ok. 50% środków przeznaczonych na naukę w Polsce.

Podczas dyskusji rozważano również kwestię ustalenia priorytetów w finansowaniu badań naukowych w Polsce. Rada Narodowego Centrum Nauki ma za sobą próbę ustalenia tych najważniejszych obszarów badań, które powinno się szczególnie wspierać ze środków publicznych, ale wnioski z tej dyskusji stanowią dopiero podstawę do dalszych rozważań. Prof. Janina Jóźwiak, przedstawicielka Rady NCN podkreśliła, że to właśnie środowisko naukowe powinno budować strategię, ponieważ sprawdziło się już jako współtwórca obecnego systemu finansowania nauki.

Podczas panelu wspomniano również o istnieniu wielu barier administracyjnych, ograniczających dostęp naukowców do grantów. Prof. Andrzej Jajszczyk, dyrektor NCN, podkreślił, że przekazując naukowcom publiczne pieniądze, NCN jest szczególnie zobowiązane do odpowiedzialności za każdą złotówkę. – Musimy wymagać dobrze napisanych wniosków, nie możemy rozdawać pieniędzy bez upewnienia się, że będą dobrze spożytkowane – dodał. Prof. Leszek Pacholski z Instytutu Informatyki Uniwersytetu Wrocławskiego, który jako ekspert oceniał wnioski składane do NCN, wspólnie z prof. Julitą Jabłecką reprezentującą Komitet Naukoznawstwa PAN podkreślili, że ważna jest tu aktywna polityka naukowa uczelni oraz wsparcie w ubieganiu się o granty, np. w postaci pomocy przy konstruowaniu kosztorysów. Dyskusję panelową uzupełnił Leszek Grabarczyk, zastępca dyrektora Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, podkreślając, że powinny zostać również podjęte działania na rzecz pozyskania funduszy z przedsiębiorstw na wsparcie działalności naukowej. Zachęcające dla przedsiębiorców mogłyby być np. ulgi podatkowe. Jak podkreślił, obecnie ok. 25% środków przeznaczonych na badania w Polsce pochodzi z przemysłu.

Uczestnicy drugiego panelu dyskusyjnego zajęli się bardziej praktyczną stroną rozdzielania środków na badania, czyli procesem oceny wniosków w systemie recenzji środowiskowych (ang. peer review). Jednogłośnie uznali, że każdy wniosek oceniany przez polską instytucję lub organizację finansującą badania powinien być recenzowany przez eksperta zagranicznego. – Ideałem byłoby tworzenie międzynarodowych zespołów ekspertów oceniających projekty na pierwszym etapie, jednak może to być nieco utrudnione ze względów technicznych oraz ze względu na różnice w specyfice poszczególnych dziedzin naukowych – podkreślił prof. Krzysztof Nawotka z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, który w pierwszych konkursach NCN był członkiem zespołu ekspertów oceniającego wnioski o finansowanie. Dr Marcin Liana, koordynator dyscyplin NCN podkreślił, że już teraz jest regułą w Centrum wysyłanie wniosków do recenzentów zagranicznych na drugim etapie oceny, zaś w nowym konkursie NCN, SYMFONIA na projekty interdyscyplinarne oraz w kolejnych edycjach konkursu MAESTRO planowane jest stworzenie zespołów ekspertów z udziałem naukowców zagranicznych.

Wprowadzona przez NCN, a wzorowana na rozwiązaniach stosowanych przez ERC dwuetapowość procesu oceny wniosków została pozytywnie oceniona przez wszystkich uczestników panelu. Dobór ekspertów uznano za kluczowy dla jakości procesu oceny, zaś dyskusję panelową za swoisty rodzaj kontroli społecznej ocen indywidualnych. W poprzednim systemie finansowania nauki o zakwalifikowaniu projektu do finansowania tak naprawdę decydowała średnia ocen indywidualnych ekspertów. Obecnie najważniejsza jest dyskusja, podczas której każdy ekspert musi uzasadnić swoje stanowisko, a zespół musi wspólnie uzgodnić ostateczną ocenę. – Dwuetapowość oceny to powszechna praktyka, wynikająca również z racjonalizacji procesu oceny. Naukowcy przygotowują coraz więcej wniosków, każdy z nich trzeba ocenić, co wymaga czasu i generuje koszty. Dwa etapy to stosunkowo efektywne rozwiązanie – podkreśliła dr Nina Kancewicz-Hoffman z Europejskiej Fundacji Nauki (European Science Foundation, ESF).

Uczestnicy drugiego panelu przedstawili kilka propozycji szczegółowych usprawnień, które mogą wpłynąć na podniesienie jakości wniosków składanych przez polskich naukowców. Prof. Karol Życzkowski z Instytutu Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, który jest członkiem zespołów ekspertów ERC, postulował wprowadzenie wymogu obowiązkowej publikacji wyników badań finansowanych z publicznych środków w internecie. Prof. Krzysztof Nawotka sugerował konieczność zróżnicowania formularzy wniosków, ze względu na specyfikę niektórych dziedzin naukowych. Trudno jest bowiem ocenić np. dorobek naukowy humanisty i przedstawiciela nauk technicznych z użyciem dokładnie takich samych wskaźników bibliometrycznych. Natomiast prof. Tomasz Dietl z Instytutu Fizyki PAN, który jest członkiem Rady Naukowej ERC oraz prof. Paweł Koteja z Instytutu Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego, który był ekspertem w pierwszych konkursach NCN postulowali wspólnie, aby wnioski o finansowanie składać wyłącznie w języku angielskim, co pomogłoby w umiędzynarodowieniu polskiej nauki. W trakcie dyskusji uznano, że dobrym pomysłem byłoby również wprowadzenie minimalnych progów finansowania, aby wspierać większe granty, które dają szansę na stworzenie wokół wybitnych jednostek dobrych zespołów badawczych. Dyskusję drugiego panelu prowadziła prof. Ewa Okoń-Horodyńska z Uniwersytetu Jagiellońskiego, przedstawicielka Komitetu Naukoznawstwa PAN.

Konferencja odbyła się 19 października 2012 r. w siedzibie Międzynarodowego Centrum Kultury, przy Rynku Głównym w Krakowie. W wydarzeniu wzięło udział łącznie ponad 200 osób, przedstawicieli  środowiska naukowego oraz instytucji i organizacji finansujących badania naukowe w Polsce i w Europie.

Uczestnicy dyskusji

Pierwsza sesja panelowa

prowadzenie: prof. dr hab. Leszek Pacholski, Instytut Informatyki, Uniwersytet Wrocławski

uczestnicy panelu:

• dr hab. Julita Jabłecka, prof. WSB, wiceprzewodnicząca Komitetu Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk
• prof. dr hab. inż. Andrzej Jajszczyk, Dyrektor Narodowego Centrum Nauki
• prof. dr hab. Maciej Żylicz, Prezes Fundacji na rzecz Nauki Polskiej
• prof. dr hab. Janina Jóźwiak, Rada Narodowego Centrum Nauki
• Magdalena Maciejewska, Dyrektor Departamentu Instrumentów Polityki Naukowej Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego
• Leszek Grabarczyk, Zastępca Dyrektora Narodowego Centrum Badań i Rozwoju

Druga sesja panelowa

prowadzenie: prof. zw. dr hab. Ewa Okoń-Horodyńska, Uniwersytet Jagielloński, Komitet Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk

uczestnicy panelu:

• prof. dr hab. Tomasz Dietl, Instytut Fizyki Polskiej Akademii Nauk, Rada Naukowa European Research Council
• dr Nina Kancewicz-Hoffman, European Science Foundation
• prof. dr hab. Paweł Koteja, Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego, członek zespołu ekspertów Narodowego Centrum Nauki
• dr Marcin Liana, Koordynator Dyscyplin Narodowego Centrum Nauki
• prof. dr hab. Krzysztof Nawotka, Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego, członek zespołu ekspertów Narodowego Centrum Nauki
• prof. dr hab. Karol Życzkowski, Instytut Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego; członek zespołów ekspertów European Research Council