Instrukcja przygotowania i składania wniosku w konkursie SYMFONIA 3 – informacje ogólne


Przejdź do:

1. Nabór wniosków

Wnioski można składać wyłącznie w odpowiedzi na ogłoszenie o konkursie i w terminie podanym przez NCN. Ogłoszenie konkursu i otwarcie naboru wniosków odbywa się zgodnie z harmonogramem konkursów dostępnym na stronie internetowej NCN. NCN zamieszcza na swojej stronie internetowej listę wniosków zakwalifikowanych do finansowania nie później niż po 6 miesiącach od dnia zakończenia naboru wniosków.

2. Podmioty upoważnione do składania wniosków w konkursie

Z wnioskami o przyznanie środków finansowych na realizację projektów badawczych mogą występować podmioty wskazane w art. 10 pkt. 1 i 2 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz. U. z 2010 r . Nr 96, poz. 615, z późn. zm.), czyli:

  • jednostki naukowe,
  • konsorcja naukowe,

przy czym w ramach konkursu SYMFONIA nie będzie udzielana pomoc publiczna.

Kierownik projektu składa wniosek z ramienia jednostki naukowej, w której zamierza realizować projekt albo z ramienia jednostki będącej liderem konsorcjum naukowego. Kierownik projektu musi być zatrudniony w jednostce wnioskującej.

W ramach jednostki naukowej wnioskują np. co najmniej 2 wydziały tej samej uczelni. Należy nawiązać współpracę z kierownikiem grupy badawczej (lub samodzielnym uczonym) reprezentującym inną dyscyplinę naukową w obrębie tej samej uczelni.

W ramach konsorcjum z wnioskiem mogą wystąpić np. wydziały różnych uniwersytetów lub inne jednostki naukowe (instytuty PAN, instytuty badawcze, międzynarodowe instytuty naukowe).

W każdym przypadku zespół musi składać się z co najmniej 2 grup badawczych lub samodzielnych uczonych (kierownika projektu oraz kierownika zespołu naukowego) zlokalizowanych w polskich jednostkach naukowych.

Konsorcjum naukowe musi składać się z 2 do 4 podmiotów. Jednostki wchodzące w skład konsorcjum nie mogą być zlokalizowane poza granicami Polski.

Do wniosku dołączyć należy:

  • porozumienie o współpracy: w przypadku gdy wnioskodawcą jest jednostka naukowa a projekt wykonywany będzie we współpracy z kierownikami innych zespołów badawczych bądź indywidualnymi badaczami z tej samej jednostki;
  • umowę o utworzeniu konsorcjum: w przypadku gdy wnioskodawcą jest konsorcjum naukowe.

Zakres informacji, które muszą znaleźć się w porozumieniu znajduje się w załączniku nr 2 do załącznika do uchwały Rady NCN nr 101/2014. Zakres informacji, które muszą się znaleźć w umowie o utworzeniu konsorcjum znajduje się w załączniku nr 3 do załącznika do uchwały Rady NCN nr 101/2014.

3. Kierownicy, Partnerzy i Wykonawcy

  1. Kierownikiem projektu badawczego może być osoba posiadająca co najmniej stopień naukowy doktora, która w okresie 10 lat (2005-2014) przed rokiem wystąpienia z wnioskiem w ramach konkursu SYMFONIA kierowała realizacją co najmniej dwóch, zakończonych projektów badawczych wyłonionych w drodze konkursów ogólnokrajowych lub międzynarodowych.
  2. W realizacji projektu, oprócz kierownika projektu mogą brać udział kierownicy zespołów naukowych wskazani:
    • w porozumieniu o współpracy przy realizacji międzydziedzinowego projektu badawczego w przypadku, gdy wnioskodawcą jest jednostka naukowa;
    • w umowie o utworzeniu konsorcjum w przypadku, gdy wnioskodawcą jest konsorcjum naukowe.
  3. Do realizacji projektu badawczego kierownik projektu może zaangażować również partnerów będących indywidualnymi uczonymi, którzy nie są zatrudnieni w żadnym z wnioskujących podmiotów, przy czym partnerzy mogą być liderami polskich lub zagranicznych zespołów naukowych. W skład zespołu badawczego mogą wchodzić badacze niezależnie od swojego wieku, obywatelstwa oraz kraju rezydencji. Partnerzy załączają list intencyjny (wg załącznika nr 4 do załącznika do uchwały Rady NCN nr 101/2014).
  4. Łączna liczba kierowników i partnerów nie może przekroczyć 4, przy czym w realizacji projektu może występować dowolna (uzasadniona zakresem tematycznym projektu) liczba wykonawców powiązanych ze wskazanymi zespołami naukowymi.
  5. W konkursie SYMFONIA oceniany jest zarówno dorobek naukowy kierownika projektu, jak i dorobek naukowy kierowników zespołów badawczych oraz partnerów.

W polskich zespołach badawczych muszą zostać utworzone nowe, pełnoetatowe miejsca pracy dla przynajmniej dwóch osób ze stopniem naukowym doktora (stanowisko typu „post-doc” – łączny okres zatrudnienia osób na tym stanowisku nie może być krótszy niż 72 lub 96 lub 120 osobomiesięcy odpowiednio dla projektów trwających 36 lub 48 lub 60 miesięcy) oraz przynajmniej czterech doktorantów (łączny okres zaangażowania doktorantów nie może być krótszy niż 144 lub 192 lub 240 osobomiesięcy odpowiednio dla projektów trwających 36 lub 48 lub 60 miesięcy).

W ramach jednego pełnego etatu można zatrudniać więcej niż jedną osobę. Na przykład w ramach etatu zaplanowanego na 5 lat można zatrudnić jedną osobę na 2 lata następnie kolejną osobę na kolejne 2 lub 3 lata. Osoby zatrudniane w ramach ww. etatów powinny być wybierane w ramach konkursów. Zaplanowanie zatrudnienia w projekcie osoby będącej już etatowym pracownikiem danej jednostki nie będzie traktowane jako nowy etat.

Stypendia dla co najmniej 4 doktorantów muszą być zaplanowane zgodnie z zasadami zawartymi w „Regulaminie przyznawania stypendiów naukowych dla młodych naukowców w projektach badawczych oraz regulaminie przyznawania stypendiów naukowych dla młodych naukowców w ramach stypendiów doktorskich ETIUDA finansowanych ze środków Narodowego Centrum Nauki”, określonym uchwałą Rady Narodowego Centrum Nauki nr 50/2013 z 3 czerwca 2013 r.

Zgodnie z zapisami uchwały, stypendystą może być tylko doktorant, który będzie wybrany zgodnie z zasadami konkursowymi opisanymi w ww. regulaminie. Nie może to być osoba wymieniona z imienia i nazwiska we wniosku. Wysokość stypendium musi mieścić się w granicach 500-3000 zł/miesiąc, każde stypendium musi być przyznane na okres mieszczący się w granicach 6-60 miesięcy.

Zgodnie z ww. regulaminem, w jednym wniosku można zaplanować maksymalnie 10 stypendiów NCN: oprócz 4 stypendystów, którzy muszą być doktorantami można zaplanować jeszcze 6 stypendiów dla osób wymienionych w regulaminie, czyli:

  1. studenta studiów stacjonarnych lub niestacjonarnych II stopnia,
  2. studenta co najmniej 4 roku studiów stacjonarnych lub niestacjonarnych jednolitych studiów magisterskich,
  3. doktoranta.

Kierownik projektu i wszyscy wykonawcy planujący wynagrodzenie jako członkowie zespołu badawczego zlokalizowanego na terenie Polski muszą być zatrudnieni (w formie umowy o pracę lub umowy cywilno-prawnej) przez polski podmiot, do którego zostaną przekazane środki finansowe.

Każdy z członków zespołu badawczego musi oszacować procent własnego czasu pracy, który przeznaczy na wykonywanie projektu w ramach swoich obowiązków zawodowych. Osoba uczestnicząca w projekcie/projektach NCN może składać kolejny wniosek, jeśli czas poświęcony przez nią na realizację wszystkich projektów, w których uczestniczy lub planuje uczestniczyć (i innych zobowiązań wynikających z obowiązków w miejscu pracy) nie przekroczy 100% deklarowanego czasu pracy.

Ta sama osoba może występować jako kierownik projektu tylko w jednym wniosku składanym w danej edycji konkursów NCN (tj. w konkursach ogłaszanych w tym samym dniu). W związku z tym dozwolone jest aplikowanie jako kierownik projektu we wnioskach składanych w konkursach ogłoszonych w różnym czasie. Potencjalni kierownicy mogą być również wykonawcami w innych projektach składanych w tej samej edycji.

Dana osoba nie może pełnić w projekcie więcej niż jednej roli (np. osoba będąca w projekcie kierownikiem nie może być w tym samym projekcie wykonawcą). Badania objęte wnioskiem nie muszą być prowadzone na terytorium Polski.

4. Badania podstawowe

W ramach konkursu rozpatrywane są jedynie projekty badawcze dotyczące badań podstawowych zdefiniowanych w art. 2 pkt 3 lit. a ustawy z 30.04.2010 r. o zasadach finansowania nauki jako oryginalne prace badawcze eksperymentalne lub teoretyczne podejmowane przede wszystkim w celu zdobywania nowej wiedzy o podstawach zjawisk i obserwowalnych faktów bez nastawienia na bezpośrednie praktyczne zastosowanie lub użytkowanie. Kierownik ma obowiązek uzasadnić we wniosku, że jego projekt dotyczy badań podstawowych; to uzasadnienie ocenia Zespół Ekspertów. Wnioski uznane za niespełniające kryterium badań podstawowych lub w oczywisty sposób aplikacyjne nie mogą być finansowane ze środków NCN. Prosimy więc o uważną analizę, czy NCN jest właściwym adresatem Państwa wniosku.

Dla porównania podajemy definicje badań stosowanych oraz badań przemysłowych, czyli tych, które nie mogą być finansowane przez NCN (art. 2 pkt 3 lit. b i c ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki). Badania stosowane to prace badawcze podejmowane w celu zdobycia nowej wiedzy, zorientowane przede wszystkim na zastosowanie w praktyce, zaś badania przemysłowe – badania mające na celu zdobycie nowej wiedzy oraz umiejętności w celu opracowywania nowych produktów, procesów i usług lub wprowadzania znaczących ulepszeń do istniejących produktów, procesów i usług; badania te obejmują tworzenie elementów składowych systemów złożonych, szczególnie do oceny przydatności technologii rodzajowych, z wyjątkiem prototypów objętych zakresem prac rozwojowych.

UWAGA: „Praktyczna przydatność” wyników badań nie musi dyskwalifikować ich „podstawowości”. Jeżeli więc wyniki proponowanych badań mogą stanowić punkt wyjścia do badań stosowanych, a wnioskodawcy nie ukrywają perspektywy ich wykorzystania lub kontynuacji w praktyce (np. w gospodarce), wnioski mogą być rozpatrywane przez NCN.

5. Badania międzydziedzinowe

W ramach konkursu SYMFONIA 3 rozpatrywane będą międzydziedzinowe projekty badawcze obejmujące przynajmniej dwa spośród wymienionych obszarów badawczych:

  1. Nauki Humanistyczne, Społeczne i o Sztuce;
  2. Nauki Ścisłe i Techniczne;
  3. Nauki o Życiu,

Preferowane będą projekty badawcze mające na celu postęp w więcej niż jednej dziedzinie badań, a nie jedynie wykorzystanie osiągnięć jednej dziedziny nauki do rozwoju innych dziedzin.

Warunkiem minimalnym w konkursie jest złożenie projektu badawczego, który ma na celu realizację międzydziedzinowych badań podstawowych prowadzonych przez współpracujące ze sobą zespoły i indywidualnych partnerów, które integrują informacje, dane, metody, techniki i narzędzia badawcze, perspektywy, idee oraz teorie z dwóch lub więcej obszarów nauki w tym takie, które służą rozwiązywaniu istotnych problemów naukowych w jednym obszarze z wykorzystaniem metodologii i doświadczeń innego obszaru.

Brak międzydziedzinowości może skutkować odrzuceniem projektu jako niespełniającego podstawowych założeń konkursu.

6. Okres realizacji projektu

Okres realizacji projektu musi wynosić 36, 48 lub 60 miesięcy.

7. Finansowanie projektu

Wysokość finansowania wszystkich składowych projektu, w tym kosztów aparatury, musi mieścić się w przedziale od 2 do 7 mln zł, przy czym:

  • dla projektów trwających 36 miesięcy, nie może przekraczać  kwoty 4 mln zł;
  • dla projektów trwających 48 miesięcy, nie może przekraczać  5 mln zł;
  • dla projektów trwających 60 miesięcy nie może przekraczać 7 mln zł.

NCN nie narzuca procentowego udziału poszczególnych rodzajów kosztów w kosztorysie. Wszystkie koszty muszą być uzasadnione w przekonujący sposób.

Koszt zakupu pojedynczego aparatu naukowo-badawczego finansowanego ze środków NCN nie może być wyższy niż 150 tys. zł w dziale Nauk Humanistycznych, Społecznych i o Sztuce (HS) oraz 500 tys. zł w dziale Nauk Ścisłych i Technicznych oraz Nauk o Życiu. W konkursie SYMFONIA zapis należy interpretować w następujący sposób: grupa badawcza wykonująca część projektu o tematyce dotyczącej dziedziny HS może zaplanować zakup pojedynczego aparatu za maksymalną kwotę 150 tys. zł. Grupa badawcza wykonująca część projektu o tematyce dotyczącej działów ST lub NZ może zaplanować zakup pojedynczego aparatu za maksymalną kwotę 500 tys. zł.

Koszty pośrednie w projekcie nie mogą przekraczać 20% wnioskowanych kosztów bezpośrednich, z wyłączeniem kosztów aparatury.

Niedopuszczalne jest wielokrotne finansowanie tych samych zadań badawczych w projektach realizowanych przez dany zespół. Przystępujący do konkursu oświadczają więc, że zadania badawcze wskazane w projekcie nie są, nie były i nie planuje się ich finansowania z innych źródeł. Kierownik projektu ponadto jest zobowiązany przedstawić we wniosku zbliżone tematycznie projekty, w których biorą udział członkowie jego zespołu, już finansowane, w tym przez NCN lub rozpatrywane w ramach aktualnych konkursów NCN. Należy wskazać różnice pomiędzy projektami już finansowanymi a zgłaszanym projektem badawczym. Informacja ta ma na celu rozwianie ewentualnych wątpliwości zgłaszanych przez Zespół Ekspertów.

Wniosek zawierający te same zadania badawcze oceniany w danym konkursie lub rozpatrywany w ramach postępowania odwoławczego nie może być złożony ponownie aż do czasu uzyskania ostatecznej decyzji negatywnej.

Każdy partner przedstawia własny kosztorys cząstkowy projektu, w którym zawiera: koszty wynagrodzenia, koszty aparatury, inne koszty bezpośrednie oraz koszty pośrednie. W przypadku uzyskania finansowania fundusze przelewane są na konto wnioskodawcy (lidera konsorcjum), który zobowiązany jest do odpowiedniego przekazania środków do partnerów projektu, zgodnie z kosztorysami cząstkowymi.

W projekcie można zaplanować koszty w ramach współpracy z partnerami zagranicznymi, koszty te może zaplanować tylko kierownik projektu w pozycji kosztorysu: „usługi obce w ramach współpracy z partnerami projektu”. Koszty te mogą obejmować: materiały potrzebne do wykonania części projektu wykonywanej przez zespół zagraniczny, inne koszty. Wszystkie te koszty muszą być opisane i uzasadnione w odpowiedniej sekcji dla każdego z partnerów zagranicznych osobno.

8. Ocena projektu

Ocena projektu przebiega w następujących etapach:

  1. Ocena formalna wykonywana przez koordynatorów dyscyplin.
  2. I etap oceny merytorycznej, podczas którego troje członków międzynarodowego Zespołu Ekspertów ocenia wnioski indywidualnie. Na tym etapie oceniany jest formularz oraz szczegółowy opis projektu badawczego. Oceny są uzgadniane podczas pierwszego posiedzenia Zespołu Ekspertów.
  3. II etap oceny merytorycznej, podczas którego co najmniej troje ekspertów zewnętrznych (czyli spoza Zespołu Ekspertów) ocenia indywidualnie zakwalifikowane do drugiego etapu oceny wnioski. Na tym etapie oceniany jest formularz oraz szczegółowy opis projektu badawczego.
  4. Międzynarodowy Zespół Ekspertów przeprowadza rozmowę kwalifikacyjną w języku angielskim z kierownikiem projektu.

Ostateczne oceny są ustalane na podstawie ocen indywidualnych, ocen specjalistycznych oraz rozmowy kwalifikacyjnej podczas drugiego posiedzenia Zespołu Ekspertów. Zespół rekomenduje wnioski do finansowania oraz rekomenduje wysokość kosztów projektu.

Wnioski oceniane będą przez ekspertów i recenzentów zagranicznych, stąd tak ważnym jest poprawne przygotowanie wersji anglojęzycznej projektu badawczego.

9. Negocjacje kosztorysu

W konkursie SYMFONIA możliwe są negocjacje kosztorysu. Szczegóły negocjacji opisane są w par. 13 zarządzenia nr 50/2014 Dyrektora NCN.

10. Format i zawartość streszczenia, streszczenia popularnonaukowego oraz opisu szczegółowego projektu

Wymagany format tekstu to: rozmiar strony – A4, typ czcionki – Times New Roman, wielkość czcionki – przynajmniej 11 (preferowana 11-12), interlinia – pojedyncza, marginesy boczne – 2 cm, dolne i górne – 1,5 cm.

Streszczenie nie może przekroczyć objętości 1 strony zdefiniowanego powyżej maszynopisu; należy je przygotować w języku polskim i angielskim.

Popularnonaukowe streszczenie projektu nie może przekroczyć 2 stron zdefiniowanego maszynopisu, należy przygotować je w języku polskim i angielskim. Streszczenie to będzie opublikowane na stronie podmiotowej NCN w przypadku zakwalifikowania wniosku do finansowania w związku z tym powinno zawierać tylko takie treści, które mogą być upublicznione na tym etapie. Streszczenie powinno być napisane w przystępnej formie, z podkreśleniem międzydziedzinowości i nowatorskości projektu oraz opisywać powody podjęcia tematyki.

Szczegółowy opis projektu badawczego przygotowany w języku angielskim nie może przekroczyć 30 stron maszynopisu.

Należy bezwzględnie przestrzegać podanych limitów objętości tekstu, bowiem podlega to ocenie formalnej. W przypadku szczegółowego opisu projektu wskazana dopuszczalna liczba stron obejmuje również literaturę.

Przy tworzeniu pliku PDF dla streszczenia oraz opisu projektu należy zachować wymaganą strukturę informacji (właściwa kolejność i nazwy sekcji w odpowiedniej wersji językowej).

11. Dodatkowe zgody

Jeżeli zgłaszany projekt obejmuje badania związane z wymogiem uzyskania dodatkowych zezwoleń (właściwej komisji bioetycznej, lokalnej komisji etycznej do spraw przeprowadzania doświadczeń na zwierzętach, zgody wymaganej na podstawie przepisów o ochronie przyrody lub przepisów o organizmach genetycznie modyfikowanych lub innych pozwoleń zgodnych z zasadami dobrych praktyk obowiązujących w danej dyscyplinie/dyscyplinach naukowych) wnioskodawca deklaruje we wniosku, czy planowane przez niego badania wymagają dodatkowych zgód lub pozwoleń. Deklaracja jest weryfikowana przez Zespół Ekspertów. Jeśli Zespół Ekspertów stwierdzi, że badania zaplanowane w projekcie wymagają odpowiednich zgód lub pozwoleń, a nie zostało to oświadczone przez kierownika, projekt może zostać odrzucony z dalszego postępowania ewaluacyjnego.

Jeśli badania mogą nasuwać wątpliwości etyczne, kierownik może je wyjaśnić w oknie: ”Opis działań podjętych w celu zapewnienia wykonywania badań zgodnie z zasadami dobrej praktyki w danej dziedzinie/dyscyplinie naukowej (maks. 2,5 tys. znaków ze spacjami)”.Należy wówczas przedstawić numery uzyskanych zgód lub wyjaśnić, dlaczego zgoda nie jest konieczna.

Wnioskodawca nie musi dołączać do wniosku kopii właściwych zgód, natomiast będąc świadomy odpowiedzialności karnej oświadcza, że zadania nimi objęte będą wykonywane dopiero po ich uzyskaniu.

12. Przekazanie wniosku wraz z wymaganymi załącznikami do NCN

Wnioski muszą być kompletne (kompletność sprawdza się w systemie OSF przyciskiem sprawdź kompletność i następnie pokaż szczegóły). System nie zezwala na przesłanie do NCN wniosku, w którym nie zostały wypełnione wymagane pola lub dołączone obowiązkowe załączniki. Należy pamiętać, że system nie jest w stanie sprawdzić merytorycznej zawartości wypełnionych pól/dołączonych załączników. Sprawdzenie, czy zawartość jest zgodna z wymogami należy do osoby/osób przygotowujących wniosek.

Wniosek należy złożyć w formie papierowej oraz w formie elektronicznej. Do konkursu dopuszczane są jedynie te wnioski, które zostały poprawnie i terminowo złożone, zarówno w wersji elektronicznej, jak i papierowej. Wersje elektroniczna i papierowa wniosku muszą być identyczne. Każda zmiana treści w wersji elektronicznej pociąga za sobą konieczność sporządzenia nowego wydruku wniosku. Kierownik projektu składa oświadczenie o zgodności wersji elektronicznej i papierowej formularza.

Wnioski niekompletne, niespełniające warunków określonych w ogłoszeniu o konkursie, dostarczone tylko w wersji elektronicznej lub tylko w wersji papierowej, nadesłane po terminie lub pod niewłaściwy adres nie będą rozpatrywane.

Wniosek w wersji elektronicznej składa się poprzez system OSF. W celu przesłania wniosku należy użyć przycisku Wyślij do NCN. System jest zamykany o godz. 23:59:59 ostatniego dnia składania wniosków, czyli w dniu 16.03.2015 r. Po tym terminie wniosku nie da się ani edytować, ani wysłać do NCN drogą elektroniczną, choć możliwe jest jego wydrukowanie. Potwierdzeniem faktu, że wniosek został prawidłowo wysłany jest zmiana jego statusu w systemie z w przygotowaniu na wysłany. NCN nie odpowiada za trudności ze złożeniem wniosku w przypadku przeciążenia systemu w ostatnich dniach składania wniosków.

Formularz drukuje się z systemu OSF przy użyciu przycisku Drukuj wersję do NCN. Wydruk ten jest jedyną akceptowaną przez NCN wersją papierową wniosku. UWAGA: przed wydrukowaniem należy zwrócić uwagę na ustawienia druku, bowiem wydruk musi zawierać wszystkie niezbędne elementy: nagłówki stron, stopki itp. Do drukowanej wersji wniosku wysyłanej do NCN nie należy dołączać szczegółowego opisu projektu (opisy nie są zawarte w wydruku „wersji dla NCN”), można je jednak wydrukować dla własnych potrzeb, używając przycisków PDF aktualnej wersji wniosku. Samo wydrukowanie wniosku z systemu nie oznacza jego przesłania do NCN.

Wersja papierowa wniosku musi być opatrzona oryginałami wymaganych pieczęci oraz podpisana przez osoby reprezentujące wnioskodawcę i wszystkie wymienione podmioty. Skany ani faksymile nie są akceptowane.

Wniosek w wersji papierowej wydrukowany z systemu OSF w jednym egzemplarzu, wraz ze wszystkimi wymaganymi załącznikami (np. formularzem pomocy publicznej) należy przekazać do siedziby Narodowego Centrum Nauki, ul. Królewska 57, 30-081 Kraków, dopisując na kopercie nazwę konkursu (SYMFONIA 3). Wniosek można doręczyć do NCN osobiście lub przesłać za pośrednictwem dowolnego operatora pocztowego, o ile wpłynie on do NCN przed upływem terminu naboru wniosków. W przypadku wniosków wysyłanych w ostatnim dniu naboru termin uważa się za zachowany, jeżeli wniosek został nadany w polskiej placówce operatora wyznaczonego (aktualnie Poczty Polskiej): decyduje wówczas data stempla pocztowego. Z powodu dużej liczby zgłoszeń do konkursu, NCN nie wysyła potwierdzenia otrzymania papierowej wersji wniosku. W celu uzyskania takiego potwierdzenia należy nadać wniosek specjalnym listem za zwrotnym potwierdzeniem odbioru.

W przypadku sygnowania wniosku przez pełnomocnika kierownika projektu, należy wraz z wnioskiem przesłać oryginał pełnomocnictwa. Do wniosku nie należy dołączać innych załączników niż wymagane.