Sophia – upersonifikowana Mądrość Boża. Dzieje wyobrażeń w kręgu kultury bizantyńsko-słowiańskiej

Wizerunek Sophii – Oddział Rękopisów Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w St. Petersburgu

Niniejszy projekt naukowy pozostaje w ścisłym związku z tematem rozprawy doktorskiej, przygotowywanej przeze mnie od 2010 r. w Katedrze Historii Bizancjum UŁ, pod kierunkiem prof. nadzw. dr hab. Teresy Wolińskiej. Jego celem jest prześledzenie i zanalizowanie wy­obrażeń o Sophii – upersonifikowanej Mądrości Bożej w kulturze duchowej wschodniego chrześcijaństwa, zwłaszcza zaś w Bizancjum i na obszarze Slavia Orthodoxa (Ruś/Rosja, Bułgaria i Serbia). Do podjęcia studiów nad niniejszym fenomenem skłonił mnie przede wszystkim nieomal całko­wity brak publikacji na ten temat w polskiej humanistyce.

Celem moich badań jest przede wszystkim znalezienie odpowiedzi na pytanie, kim, zda­niem średniowiecznych twórców bizantyńskich i słowiańskich, była Mądrość Boża, ukazy­wana w żeń­skiej postaci: czy mamy w jej przypadku do czynienia jedynie z symbolicz­nym przedstawie­niem Boga (Chrystusa – Logosu lub Ducha Świętego) czy też z wyobraże­niem o drugiej, ko­biecej naturze Stwórcy? W swojej pracy skupiam się zatem na wykazaniu źródeł żeńskiej personifikacji Mądrości Bożej w kulturze chrześcijańskiej: poddaję analizie te frag­menty Sta­rego Testamentu, w których jej obraz został wyraźnie zarysowany (Księga Przy­słów, Mądrość Syracha, Księga Mądrości Salomona), odwołując się tym samym do obecnego w starożytnym judaizmie wyobrażenia o Hokmah – upostaciowionej Mądrości, „niebiańskiej oblubienicy Jahwe”. Trochę miejsca poświęcam też figurom antycznym, które mogły stać się inspiracją dla chrześcijan, m.in. egipsko-hellenistycznej bogini Izydzie czy postaciom muz.

Głównym celem mojego projektu jest ukazanie miejsca, zajmowanego przez Sophię w kulturze obszaru Slavia Orthodoxa. Analizuję zatem wybrane zabytki średniowiecznego pi­śmiennictwa południowo i wschodniosłowiańskiego: teksty staro-cerkiewno-słowiańskie, w których Mądrość Boża została utożsamiona z Chrystusem, skojarzona z Bogurodzicą lub też pojawia się jako byt autonomiczny, posiadający jednoznacznie kobiecą tożsamość. Ponadto w swej pracy stawiam sobie za cel zebranie i skonfrontowanie ze sobą możliwie wielu przykła­dów ikonograficznych wyobrażeń upersonifikowanej Mądrości Bożej. Z moich dotychczasowych badań wynika, iż Sophia pojawiała się na ikonach, miniaturach zdobiących rękopisy, mozaikach i freskach niejako w trzech odmiennych kontekstach:

• jako inspiratorka ewangelistów, świętych i Ojców Kościoła (motyw ten, mający swą ge­nezę m.in. w bizantyńskim malarstwie miniaturowym z X–XI w., rozpowszechnił się w sztuce słowiańskiej w XIV–XVI w.);
• w scenach, ilustrujących opowieść o Pani Mądrości, budującej dla siebie dom i zapra­szającej na ucztę, zaczerpniętą z dziewiątego rozdziału Księgi Przysłów (motyw praktycznie nieznany w sztuce bizantyńskiej, popularny na obszarze Slavia Orthodoxa w XIV–XVI w.)
• jako opiekunka Nowogrodu Wielkiego (ukształtowany na tym obszarze w XV w. ka­non wyobrażania Sophii jako uskrzydlonej kobiety, ubranej w ce­sarskie szaty, wiązał się z głęboko zakorzenionym przeświadczeniem, iż jest ona na swój sposób niezależ­nym bytem, patronką republiki).

mgr Zofia Brzozowska

Doktorantka w Katedrze Historii Bizancjum Uniwersytetu Łódzkiego. Absolwentka studiów historycznych i filologicznych (slawistycznych) na tejże uczelni. Członkini Centrum Badań nad Historią i Kulturą Basenu Morza Śródziemnego i Europy Południowo-Wschodniej im. prof. Waldemara Cerana, Ceraneum. Laureatka stypendium START Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2013). Autorka szeregu artykułów naukowych, tłumaczeń i recenzji, publikowanych m.in. w: „Die Welt der Slaven. Sammelbände“, “Studia Ceranea. Journal of the Waldemar Ceran Research Centre for the History and Culture of the Mediterranean Area and South-East Europe”, „Slavia Antiqua”, “Acta Universitatis Lo­dziensis. Fo­lia historica”, „Studia Wschod­niosłowiańskie”. Pełna bibliografia dostępna tutaj.

Data publikacji: 09.07.2013