Obsydian – jak go wydobywano i do czego służył społecznościom neolitycznym na ziemiach polskich

Fot. Michał Łepecki

Obsydian, czyli szkło wulkaniczne, był jedną z najlepszych skał krzemionkowych wykorzystywanym przez społeczności pradziejowe do wytwarzania rożnego rodzaju narzędzi. Ze względu na unikatowy geochemiczny skład obsydianu możliwe jest określenie charakterystycznych cech dla danego źródła geologicznego tego surowca za pomocą różnych metod instrumentalnych. Dzięki temu możliwe jest ustalenie najbardziej prawdopodobnego miejsca pochodzenia obsydianu, z którego zostały wykonane zabytki archeologiczne. Uzyskane wyniki pozwalają na przeprowadzenie interpretacji dotyczących funkcjonowania przeszłych społeczności pradziejowych.

W projekcie zaplanowano szereg analiz. Uzyskane w ten sposób wyniki pozwolą na przybliżenie zagadnień związanych zarówno z dostępem do złóż obsydianu, jak również dotyczących specjalizacji i użytkowania tego surowca. Jednocześnie umożliwią śledzenie dystrybucji obsydianowych wytworów, badanie zagadnień związanych z ich pozyskiwaniem, wymianą oraz kontaktami wspólnot pradziejowych.

Najstarsze ślady użytkowania obsydianu przez społeczności pradziejowe na ziemiach polskich datowane są na środkowy paleolit. W paleolicie i mezolicie mamy ślady obecności pojedynczych okazów w inwentarzach, z bardzo rzadkimi przykładami liczniejszej obecności wytworów obsydianowych (np. Rydno, kopalnia ochry). Znaczny wzrost użytkowania obsydianów zaczyna się wraz z przybyciem na ziemie polskie pierwszych społeczności neolitycznych.

W trakcie realizacji projektu zostaną skatalogowane neolityczne materiały obsydianowe znane ze stanowiska archeologicznych z Polski. Umożliwi to odtworzenie sieci dystrybucji wytworów obsydianowych oraz zbadanie zagadnień związanych z ich wydobyciem, przetwórstwem i wymianą przez prehistoryczne społeczności neolitu.

Fot. Michał Łepecki

Neolityczne obsydiany zostaną poddane analizie technologiczno-morfologicznej, połączonej z metodą składanek oraz z analizą wagową. Zostanie to wykonane w celu ustalenia, w jaki sposób neolityczne wspólnoty użytkowały obsydian. Pozwoli to również na zbadanie, czy stosowano odmienne technik łupania w odniesieniu do użytkowania innych surowców. Posłuży także do przeanalizowania, w jakiej formie obsydian docierał na stanowisko: czy dotaczany był w formie naturalnych konkrecji i był obrabiany na stanowisku, czy też w postaci gotowych narzędzi, a jeżeli tak, to jakie narzędzia były preferowane. Wybrane okazy zostaną poddane analizie traseologicznej w celu określenia, jakie było przeznaczenie wytworów obsydianowych.

Wybrane okazy dodatkowo zostaną poddane analizie w celu ustalenie źródła pochodzenia wytworów i ich chronologii. Zaplanowano przeprowadzenie serii analiz metodą fluorescencji rentgenowskiej (energy dispersive X-ray fluorescencje–EDXRF). Jest to niedestrukcyjna metoda pozwalająca na badanie okazów nawet o niewielkich rozmiarach. Metoda pozwala na określenie charakterystycznego składu danego okazu i pozwoli na ustalenie źródła jego pochodzenia. Zaplanowano również przeprowadzenie, po raz pierwszy dla materiałów z Polski, datowania metodą hydratacji obsydianu.

Zaplanowane prace i analizy pozwolą na uzyskanie wyobrażenia o dystrybucji i użytkowaniu tego surowca w neolicie na terenie Polski oraz porównanie na szerszym tle. W rezultacie uzyskamy obraz dynamiki kontaktów społeczności pradziejowych i wymiany obsydianów. Poruszone zostaną również kwestie związane ze specjalizacją i technologią użytkowania tego surowca. Dzięki temu możliwe będzie rozpatrzenie kwestii dotyczących tego, w jakim zakresie wykorzystywany był ten surowiec z poszczególnych złóż i jak zmieniał się dostęp do nich. Realizowany projekt przyczyni się do poszerzenia wiedzy na temat społeczności pradziejowych, przede wszystkim w zakresie wykorzystywania surowców importowanych.

dr Dagmara H. Werra

Fot. Michał Łepecki

Archeolog, etnolog. Ukończyła archeologię i etnologię na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 2013 r. uzyskała stopień doktora w zakresie archeologii. Adiunkt w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Zajmuje się górnictwem krzemienia oraz identyfikacją i użytkowaniem skał krzemionkowych przez społeczności pradziejowe. Od 2017 r. redaktorka Archaeologii Polony. Od 2018 r. Wiceprezydent UISPP Flint Minings in Pre- and Protohistoric Times Commission.

Data publikacji: 18.11.2019